قلعه پرتغالی‌ها، خرابه‌‌ای در قلب منطقه آزاد چابهار

قلعه پرتغالی‌ها، خرابه‌‌ای در قلب منطقه آزاد چابهار خبرگزاری میراث فرهنگی- گروه میراث فرهنگی- قلعه پرتغالی چابهار با اینکه اکنون در یکی از میادین اصلی ورودی شهر چابهار جای گرفته اما به حال خود رها شده و شرایط بسیار نامناسبی دارد. در برخی از بخش‌های این قلعه دیده می‌شود که دیوارهای خشتی آن با سیمان به هم وصل و به قول محلی‌ها سیمان مالی شده است، به نظر می‌رسد که این اقدام نشان از مرمت این قلعه تاریخی دارد اما با این همه همچنان قلعه تلی از خشت و آجر است. قلعه پرتغالی‌ها بر فراز یکی از بلندترین صخره‌های ورودی شهر چابهار چنان رها شده است که وقتی گردشگران سراغ این قلعه را از محلی‌ها می‌گیرند، انگشت‌ها ویرانه‌های خاکی بر بلندای میدان تیس را نشان می‌دهد! این قلعه تاریخی همچون سایر قلعه‌‌های‌ پرتغالی‌در هرمزگان، تنها تلی از خاک و خشت است که به تازگی مرمتی از سیمان آن‌ها را به هم وصل کرده است

قلعه‌های پرتغالی‌ها تقریباً در بیشتر مناطق حاشیه خلیج فارس وجود دارد، در بندر قشم، کنگ، در عمان، در رأس الخیمه، در قشم، در جزیره هرمز و چند جای دیگر. این قلعه‌ها با پلان چهار ضلعی نامنظم، دارای دیوارهای به قطر حدود5.3 متر و برج‌هایی به ارتفاع حدود 12 متر در چهار گوشه قلعه‌است. قلعه چابهار در بلندای صخره‌ای در میدان تیس یکی از قلعه‌های مهم پرتغالی‌ها به شمار می‌رود.

با این وجود، مشاهدات خبرنگار CHNنشان می‌دهد، این قلعه اکنون شرایط مناسبی ندارد و بدون حضور مسئول حراست و نگهبانی رها شده است. اگر چه به نظر می‌رسد که مرمت‌هایی روی دیوارهای آن انجام شده است اما این مرمت‌ها نتوانسته که بنا را سراپا و احیا کند. آن هم قلعه‌ای که در روستای تیس قرار دارد. این دژ متعلق به دوران اسلامی بوده و در فهرست آثار ملی جای گرفته است. در بخش‌هایی از این قلعه نیز سعی شده که آبشاری مصنوعی ساخته شود که هیچگونه همخوانی با کاربری قلعه ندارد و در نتیجه این بخش از مرمت هم نتوانسته موفق باشد و همانگونه رها شده و در حوضچه‌ای که پایین قلعه احداث شده لجن جمع شده است.

این تنها آسیب‌های وارد شده به قلعه پرتغالی‌ها نیست بلکه بخش‌هایی از برج ورودی قلعه پرتغالی‌ها فرو ریخته و دیوارهای آن همه در حال فرو ریختن است. طاق‌ها و دیوارهای آن نیز به شدت آسیب دیده و در معرض خطر تخریب تدریجی قرار دارند. در جای جای آن هم زباله ریخته شده و تنها شانسی که به نظر می‌رسد این قلعه آورده تعداد گردشگرانی است که به چابهار نمی‌روند.

نخستین بخشی‌ که هنگام دیدن قلعه پرتغالی‌ها به چشم می‌خورد، ایوان آن است که با دو پله با حدود یک متر ارتفاع از سطح حیاط دژ بلندتر است. بسیاری از قسمت‌های این ایوان ترک برداشته و آجرهای آن ریخته است. در گوش شمال شرقی آثار اتاق‌هایی وجود داشتند که اکنون همه آن اتاق‌ها ویران شده‌اند.

بر اساس گفته کارشناسان میراث، شیوه ساخت اتاق‌ها و طاق‌های این بنا شبیه به کاروانسرای شاه‌عباسی بیستون است که در زمان شاه سلیمان صفوی ساخته شده‌است که به نظر می‌رسد پرتغالی‌ها از معماری ایرانی برای ساخت قلعه‌ها استفاده کرده‌اند اما با این حال ایرانی‌ها تلاشی‌ برای سامان دادن به این معماری نداشتند. در سه طرف حیاط حجره‌ها و اتاق‌هایی حجره‌ها و اتاق‌های گوش شمالی وجود دارند که همه در حال ویرانی‌است.

هرچند زمانی گفته می‌شد که در آن سوی ساحل دریای عمان آثار دو برج بزرگ در طرفین دیده می‌شد اما اکنون اثری از این دو برج نیست و تنها برجی که باقی مانده به شدت آسیب دیده است.

مصالح به کار رفته در ساخت دژ، آجر، سنگ و گچ است اما اکنون در مرمت آن سیمان استفاده شده است. گویا زمانی تزئیناتی از آجر و سنگ در اطراف گلدسته‌های وجود داشته که اکنون آثاری از آن وجود ندارد.

این قلعه بر همه خلیج دهانه تیس اشراف لازم را دارد و در ضمن از فاصله زیادی در دریا دیده می‌شود که از مهمترین ویژگی‌های آن به شمار می‌رود.

اسناد و مدارک گویای آن است که سبک ساخت و نوع مصالح به کار رفته مناره و گوشواره به سبک سلجوقی بوده و تعمیرات بعدی که در اتاق‌ها و ایوان‌ها انجام شده بیشتر سبک صفوی و سبک دوران قاجار است. در گوشه‌های حیاط دژ آثاری از آب انبارها به چشم می‌خورد که از سنگ و ساروج و گچ ساخته شده‌اند. در بیرون دیوار بلند دژ آثار چاهی وجود دارد که در سنگ صخره کنده شده و لبه چاه با استفاده از سنگ و ساروج محکم شده‌است. این چاه قرار بود که تبدیل به حوض شود اما ناتمام رها شده است. در بخش سقف دژ چوب‌هایی به کار رفته‌است که احتمالاً از مناطق دیگر به اینجا آورده شده‌اند.

در کتاب باستان‌شناسی و تاریخ بلوچستان به نقل از سرتیپ مهدی خان مهندس ایرانی آمده‌است: «در تیس بسیار دژ خوبی است و یک سوی بدنه دژ وصل به دریاست، قدری ناتمامی دارد که بنُا و عمله در آن مشغول کارند. دیوار بزرگی از سوی دریا کشیده‌اند برای بار اندازی وغیره حصن معتبری است واصل دژ نو در روی تپه مرتفعی ساخته شده‌است.»

با این همه آنچه از این دژ یا قلعه مانده تنها همانی است که محلی‌ها از آن یاد می‌کنند: «خرابی‌ها و ویرانی‌های بالای صخره‌های میدان تیس!»