مصاحبه خواندنی با دکتر جهاندیده به بهانه چاپ دو کتاب جدید درباره

مصاحبه خواندنی با دکتر جهاندیده به بهانه چاپ دو کتاب جدید درباره ادبیات بلوچ

صدیق حسین زاده

ملت ایران نیاز دارد

تا درباره قوم بلوچ

بیشتر بداند

در اخبار خبر خوشی آمده بود مبنی بر اینکه به تازگی دو کتاب درباره ادبیات بلوچی توسط انتشارات معین منتشر می­شود. این خبر از آن جهت خوش بود که ادبیات بلوچستان که یکی از پربارترین ادبیات قومی کشورمان ایران است ، تاکنون مهجور مانده و خبری از آن در کتاب‌ها و مکتوبات ما نبود. کتاب اول «حماسه سرایی در بلوچستان» نام دارد که در 610 صفحه به بررسی و تحلیل حماسه‌های قومی بلوچی همراه با متن اصلی هر حماسه و مقدمه‌ای بلند درباره بلوچ و بلوچستان و جایگاه شعر و حماسه در بلوچستان می‌پردازد و کتاب دوم سیری در منظومه های عاشقانه بلوچی نام دارد که در ۴۲۰ صفحه به بررسی و تحلیل منظومه های عاشقانه بلوچی همراه با متن اصلی منظومه­ها و مقدمه ای در بارۀ ادبیات و شعر غنایی می‌پردازد.

نویسنده این دو کتاب دکتر عبدالغفور جهاندیده عضو هیئت علمی دانشگاه علوم دریایی چابهار و دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه علامه طباطبایی است. از جهاندیده که بیشتر هم و غم خود را بر ادبیات بلوچی گذاشته است تاکنون دو کتاب به نامهای «تصحیح و توضیح دیوان اشعار فارسی و بلوچی عبدالله روانبد(چاپ 1384)» و «شرح منظومه مکران(چاپ 1390)» منتشر شده است. به بهانه چاپ دو کتاب جدیدش سراغ استاد رفتیم و از او درباره ادبیات بلوچی، حماسه‌ها و منظومه‌های عاشقانه‌اش و ضرورت تالیف کتاب‌هایی درباره ادبیات بلوچی پرسیدیم. این مصاحبه خواندنی به شرح زیر است:

اخیرا از شما دو کتاب درباره ادبیات بلوچستان منتشر شده است. ابتدا سراغ کتاب حماسه سرایی در بلوچستان می‌رویم. درباره این کتاب توضیح می‌دهید؟

کتاب «حماسه‌سرایی در بلوچستان» درباره حماسه‌های قومی بلوچ همراه با مقدمه­ای مفصل دربارۀ بلوچ و بلوچستان و تعریف و توضیح حماسه و آثار حماسی است. آثار حماسی بلوچی پژوهش شده در این کتاب،از قرن­های دهم قمری (پانزدهم میلادی) تا زمان قاجاریه را شامل می­گردد. متون اصلی حماسه­ها، بلوچی است اما هرکدام به زبان فارسی ترجمه و تحلیل و به لاتین آوانگاری شده­اند

یعنی در کتاب ابتدا اشعار آمده بعد تحلیل هر یک از اشعار؟

نخست گزارش داستانها سپس تحلیل و بررسی و تطبیق با دیگر حماسه­های ملی و قومی و گاهی جهانی و در پایان هر فصل متن حماسه­ها به زبان اصلی(بلوچی) آمده است.

به حماسه‌های قومی اشاره کردید، از چند مورد شاخص در این حماسه‌های قومی نام می‌برید و خلاصه‌ای از شاخص‌ترین حماسه‌های قومی میان مردم بلوچستان شرح می‌دهید؟

حماسه­های بحث شده در این کتاب همۀ حماسه­های مهم بلوچی که از نظر زمانی حماسۀ چاکری تا حماسۀ کمبَر را شامل می­گردد مثلا "حماسه چاکر و گْوَهرام" از مشهورترین حماسه‌ها در میان مردم بلوچ است که دو قهرمان اصلی آن به نام­های چاکَر (chaakar) و گْوَهرام (gwahram) به عنوان رهبران دو قبیلۀ بزرگ رِند و لاشار، بر بخش­هایی از سرزمین­های بلوچستان و سِند به عنوان حاکمان محلی و قبیله­ای فرمانروایی می­کنند به چند دلیل جنگ‌هایی که بین این دو قبیله و شخصیت اتفاق می‌افتد و درهمان زمان گزارش جنگها به صورت نظم درمی­آید و حماسه­های چاکر و گوَهرام را شکل می­دهد همچنین جنگهایی که همین قبیله­ها با اقوام بیگانه­ای مانند هندوان داشته­اند به نظم درآمده است و این جنگ‌ها به مرور زمان از جنبه تاریخی بیرون آمده و تبدیل به حماسه و حتی اسطوره شده‌اند. حماسه­های بلوچی بسیار زیاد هستند و متون بسیار زیادی از آنها به صورت شفاهی به جا مانده است که ما بخش زیادی از آنها را به صورت میدانی جمع‌آوری کرده و در کتاب آورده‌ام.

پس از قبل کتاب مدونی وجود نداشت که این اشعار و حماسه‌‌ها را جمع شده باشد و شما برای تالیف کتاب بین مردم رفتید؟

در ایران کتابی در این زمینه به صورت مدون چاپ نشده است این جانب پیش خنیاگران و راویان مشهوری رفته­ام و این اشعار را گردآوری کرده­ام خنیاگر پرآوازۀ بلوچستان «شادروان استاد کمالان هوت» خیلی در این زمینه به من یاری رساند می­دانیم که هنر شعر و شاعری بین مردم بلوچ جایگاه بسیار بلندی دارد. و این مردم تاریخشان را با شعر حفظ کرده‌اند و این اشعار صدها سال است که سینه به سینه نقل شده ، تا اینکه به ما رسیده است

در بخشی که تطبیقی بین حماسه‌های بلوچی و حماسه‌های ایران و جهان انجام دادید، به چه نتیجه‌هایی رسیدید؟

مطالعاتی که من در حماسه‌های ایرانی و بلوچی و بعضی از حماسه‌های اقوام دیگر ایرانی داشتم، معلوم می­شود که اشتراک‌های بسیار نزدیک و محسوسی بین این اقوام وجود دارد میدانیم که قوم بلوچ یک قوم ایرانی است از لحاظ فکر ، قیافه و نژاد و هر چه که در نظر بگیرید نیز ایرانی هستند و این تطبیق هم همین را نشان می‌دهد و همچنین متوجه می­شویم که حماسه­های قومی بلوچ چه قدر از شاهنامه فردوسی تأثیرپذیرفته اند یا چه اشتراکاتی بین آنها حاکم است. یا اینکه از این وجه بررسی کردم که ویژگی‌هایی که ما برای حماسه تعریف می‌کنیم چه قدر بر این حماسه‌های قومی صدق می‌کند. مثلا ما شخصیت رستم را در شاهنامه داریم که شخصیت‌ والا و ملی برای ما ایرانیان است اگر به شخصیت‌ رستم به صورت ملی نگاه کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که چاکر هم چنین نقشی را در حماسه‌های قومی بلوچی داشته است. خود بلوچ‌ها به حماسه ملیشان که شاهنامه است افتخار می‌کنند ولی در کنار شاهنامه و حماسه های ملی ، حماسه‌های قومی هم دارند، این حماسه‌ها از گذشته تا کنون بین مردم رواج داشته است اما تا انتشار این کتاب در ایران ناشناخته بودند. فرنگیان به خاطر ایده‌های استعماری که داشتند در اوایل قرن نوزده میلادی در بلوچستان شرقی کارهایی درباره زبان و ادبیات بلوچی کرده بودند و بخشی از اشعار کهن بلوچی را گردآوری و در سرزمین خود به چاپ رسانده اند

شما از منابع غربی‌ها که در قرن 19 گردآوری کردند، هم استفاده کردید؟

من از بیشتر منابع در دسترس استفاده کرده ام. چه منابعی که فرنگیان نوشته اند که کوتاه و مختصر است و چه منابعی که در پاکستان وجود دارد و به زبان اردو یا بلوچی چاپ شده اند ، اما بیشتر روی منابع شفاهی و تحقیقات میدانی تمرکز کرده ام.

درباره منظومه‌های عاشقانه بلوچی هم توضیح می‌دهید که در کتاب دیگری آن را تالیف کرده‌اید؟

ببینید ما در ادبیات فارسی، منظومه‌های عاشقانه زیادی مثل لیلی و مجنون یا خسرو و شیرین داریم و در ادبیات بلوچ هم داستان‌های عاشقانۀ این چنینی وجود دارد. مثل هانی و شَیمُرید(sheymorid) ،سسّی (sassi) و پُنّو (ponnu) ، دوستین و شیرین ، بیبرگ و گراناز ، شهداد و مهناز و.... که به نظم درآمده ولی هیچ کدام از آنها همراه با تحلیل و متن اصلی در ایران چاپ نشده است.

سراینده این منظومه‌های عاشقانه در ادبیات بلوچی مشخص هستند؟

سرایندۀ قزیب به اتفاق آنها مشخص نیست. نه عاشقانه‌ها و نه حماسه‌ها. این اشعار بین مردم مانده‌اند و حتماً سراینده اولیه داشته‌اند اما خنیاگران و راویان باذوق در طول تاریخ چیزهایی به آنها هم اضافه کرده‌اند این اشعار چون با آواز یا همراه با موسیقی خوانده می‌شده اند، کم کم روان و فصیح شده اند و موسیقی هم تأثیر زیادی در آنها گذاشته است، در کتاب منظومه‌های عاشقانه هم به همان منوالِ کتاب حماسه‌ها گزارش داستان را آوردم، بعد متن اصلی را ذکر کرده‌ام. سپس آوانگاری شده، ترجمه، تحلیل و تطبیق هم برای هر یک از بخش‌ها انجام شده است. مثلا من‌ هانی و شَیمُرید را با لیلی و مجنون تطبیق دادم یا داستان‌های دیگر را به همین منوال با داستانهای مشابه در ادب فارسی و اقوام دیگر مقایسه کرده ام.

تاکنون در این حوزه کاری انجام نشده بود؟

نه، در ایران تاکنون کاری علمی همراه با متن منظومه­ها انجام نگرفته است.

با این وضع ضرورت تألیف این دو کتاب چه بوده است؟

قوم بلوچ، یکی از اقوام کهن ایران است. همه محققان و مردم شناسان به اتفاق آنها را با توجه به زبان و فرهنگی که دارند، ایرانی می‌دانند. اما چیزی که از این قوم در فیلمها دیده می­شود و در افواه مردمی که به سرزمین آنها سفر نکرده اند شنیده می­شود این است که آنها را به عنوان انسانهایی خشن و گاهی قاچاق­فروش معرفی می­کنند اما اگر حداقل دربارۀ ادبیات آنها بخوانند متوجه خواهند شد که بلوچها مردمانی دلیر و نجیب و در عین حال بااحساسات بسیار لطیف هستند و محقق خواهد شد که آنها از ادبیاتی پربار و کهن برخوردار هستند و از قدیم دارای فرهنگ و تمدن بوده­اند

من عنوان کردم بلوچ‌ قومی است ایرانی ، با فرهنگ و تمدن و ادبیاتی بسیار قوی و بسیار پربار ، ما می‌توانیم داستان‌هایی را که در حماسه‌ها و عاشقانه‌های قوم بلوچ آمده است به صورت فیلم ونمایشنامه درآوردیم و چهره تاریخی و فرهنگی مردم بلوچ را به ایرانیان و حتی جهانیان به عنوان یک قوم اصیل ایرانی معرفی کنیم . خیلی از دوستان شهرستانی و استادانی که با آنها در بارۀ چاپ کتابهایم مشورت می‌کردم، باور نمی‌کردند که همچنین ادبیاتی در بلوچستان وجود داشته باشد چون آنها با توجه به فیلمهایی که دیده بودند، تصوری دیگر از این قوم داشتند.

اینها دغدغه‌های ذهنی من به عنوان یک ایرانی بود که ملت ما نیاز دارد درباره این قوم بیشتر بداند. اقوام دیگر ایرانی مثل گیلک‌ها، کردها و اقوام دیگر که برای خودشان ادبیات دارند و درباره ادبیاتشان تحقیقات بسیاری صورت گرفته و چاپ شده است ، ضروری بود که همچنین کارهایی درباره ادبیات بلوچی‌ هم صورت ­گیرد. ناگفته نماند که شورای فرهنگی وزارت علوم تصویب کرده است که در بعضی دانشگاه‌ها ادبیات و زبان‌های محلی تدریس شود بلوچی نیز یکی از زبانهای زنده ایرانی است و شامل این طرح‌ می‌شود. این کتاب ها برای کسانی که در زمینه ادبیات بلوچی تحصیل و تحقیق می‌کنند میتواند منبع دست­یافتنی باشد و به عنوان واحد درسی در دانشگاه‌ها گذرانده شود. همچنین اگر کسی قبلاً در ایران میخواست دربارۀ قوم بلوچ از نظر مردمشناسی و اجتماعی و ادبی و... پژوهش کند، منبع موثقی در کتابخانه­های کشور حتی کتابخانه­های عمومی و دانشگاهی استان سیستان و بلوچستان یافت نمیشد و این مایۀ تأسف بود که این قوم بر اثر کمبود منبع همچنان ناشتاخته بماند. این کتابها میتواند بخشی از نیازهای این محققان را برآورده کند.

از سوی دیگر خیلی از منظومه‌های شعری‌ در برخی زبان‌های محلی به شهرت ملی رسیده‌اند، مثلا استاد شهریار به عنوان یک شاعر ایرانی و آذری زبان که روز تولدش را روز شعر و ادب نام گذاشته‌اند شعری مشهور با اسم حیدربابا دارد. این منظومه به زبان آذری است اما من که بلوچ هستم یا آنکه گیلک یا لر هست ممکن است معنی آن را متوجه نشویم اما از ریتم کلامش لذت می‌بریم و آن را به عنوان یک اثر ملی ایرانی میشناسیم و به سراغش می‌رویم. اشعار گوناگون و زیادی در ادبیات بلوچی داریم که توانایی آن را دارند که در سطح ملی مطرح شوند، که یکی از آنها منظومۀ مکران مولوی روانبُد است که شرح و ترجمۀ آن را انجام دادم و به چاپ رسید و در عرض دو ماه نایاب گردید دغدغۀ من این است که چرا این گونه اشعار بلوچی در سطح ملی مطرح نشود؟

سوال دیگر اینکه الان روایت اشعار و نقل سینه به سینه حماسه‌ها و منظومه‌های عاشقانه بلوچی میان نسل حاضر مردم بلوچ مثل نسل‌های گذشته رواج دارد یا کم‌رنگ‌تر شده است؟

نسل جدید بویژه جامعۀ دانشگاهی به فرهنگ و ادبیات قومی خود احترام میگذارد اما زندگی شهرنشینی و رشد رسانه­ها و سرگرمی­های دیگر از توجه به شعر و مطالعۀ ادبیات کاسته است ولی هنوز مردم به ادبیاتشان علاقه دارند، خود من از نسل امروز هستم و این کتاب و اشعار را هم از زبان نسل بلوچ امروز جمع‌آوری کرده ام. هنوز افراد زیادی هستند که اشعار را حفظ هستند ، خنیاگرانی هستند که این اشعار را با موسیقی و نقالی برای مردم علاقه‌مند اجرا می‌کنند، همه مردم دوست دارند از ادبیات و فرهنگشان بدانند و دیگران نیز آنها را درک کنند

نوشتن این دو کتاب چه قدر طول کشید؟ از زمانی که تحقیق شروع شد تا زمانی که به دست ناشر رسید.

تقریبا ده سال طول کشید.

شما با توجه به داشتن مدرک دکتری ادبیات فارسی چرا به پژوهش در زمینه ادبیات بلوچی می پردازید؟

درست است که مدرک دکترای من ادبیات فارسی است و می‌توانستم در حوزه ادبیات فارسی دست به پژوهش بزنم و این کار را هم کرده ام، اما بیشتر هم و غم خود را روی ادبیات مهجور مانده و ناشناخته بلوچ صرف کرده ام و تلاش می‌کنم آن را با ادبیات فارسی به عنوان ادبیات ملی و رسمی تطبیق دهم، البته ادبیات فارسی را در دانشگاه تدریس می‌کنم، اما تلاش دارم در کنار مطالعات و پژوهشهای گسترده ای که در زمینه ادبیات فارسی دارم، ادبیات بومی و محلی خود را هم به سایر هم‌وطنانم معرفی کنم چون آشنا کردن هموطنانم را با ادبیات بلوچی بزرگترین دغدغه من در زندگی است.

" ممنون از وقتی که در اختیار ما گذاشتید"